عوامل سقط جنین چیست | سیسمونی بارنی مشهد
سقط جنین از اتفاق‌های تلخ دوران بارداری است که می‌تواند مادر و اطرافیان او را دچار غمی بزرگ کند. از دست رفتن خودبه‌خودی جنین دلایل گوناگونی دارد و دانستن آن‌ها برای مراقبت بهتر از مادر و جنین مفید است. گاهی عواملی مانند اختلالات کروموزومی، عفونت‌ها، مشکلات رحم یا مسائل هورمونی دست به دست هم می‌دهند و بارداری به پایان می‌رسد.
بسیاری از خانم‌ها درباره دلایل سقط جنین سؤالات متعددی دارند. آگاهی از این موارد می‌تواند به مراقبت بیشتر از مادر و کمک به پیشگیری از سقط‌های مکرر بینجامد. اگرچه در هر صورت، شوک عاطفی پس از سقط طبیعی است، اما پرداختن به علل احتمالی آن درک شفاف‌تری به مادر و اطرافیانش می‌دهد. از سوی دیگر، بسیاری از علل سقط تشخیصی دارند و در صورت شناسایی، می‌توان بعضی از آن‌ها را تا حدی مدیریت کرد.
بیشتر بخوانید: تقویم بارداری هفته اول تا هفته چهلم
تعریف کلی سقط جنین
سقط، از دست رفتن خودبه‌خودی حاملگی پیش از زمانی است که جنین شانس کافی برای ادامه رشد در خارج از رحم داشته باشد. معمولاً پزشکان بروز این رویداد را پیش از هفته‌ی بیستم بارداری در نظر می‌گیرند. در بیشتر موارد، سقط در سه ماهه‌ی نخست رخ می‌دهد.
سقط اگر در هفته‌های بالاتر از بیستم رخ دهد، گاه «سقط دیررس» نام دارد ولی بسیار کم اتفاق می‌افتد. بر اساس پژوهش‌ها، درصد قابل‌ملاحظه‌ای از بارداری‌ها ممکن است به سقط ختم شوند، حتی گاهی زن از بارداری خود آگاه نشده و این رخداد در همان هفته‌های ابتدایی اتفاق می‌افتد.
دلایل اصلی سقط جنین
در ادامه به دلایل اصلی این اتفاق می پردازیم و هر دلیل را به طور کامل توضیح می دهیم:
۱. اختلالات کروموزومی
ناهنجاری‌های کروموزومی را می‌توان از دلایل اصلی سقط در سه ماهه‌ی اول برشمرد. تقسیم نامناسب کروموزوم‌ها هنگام لقاح می‌تواند به وجود یک نسخه‌ی اضافی یا کمبود کروموزوم بینجامد و اجازه شکل‌گیری سالم جنین را ندهد. اینکه چرا چنین حالتی پیش می‌آید، همیشه روشن نیست؛ اما عواملی مانند سن بالای مادر و کیفیت پایین تخمک یا اسپرم گاهی بر آن اثر می‌گذارند.
ناهنجاری‌های کروموزومی چگونه سبب سقط می‌شوند؟
- جنین از ترکیب تخمک و اسپرم شکل می‌گیرد. اگر در این فرآیند جابجایی یا کم‌وزیادشدن کروموزوم رخ دهد، رشد طبیعی متوقف می‌شود. در نتیجه، بدن مادر این بارداری را قطع می‌کند.
- برخی سندرم‌ها مثل «سندروم داون» (داشتن یک کروموزوم اضافی در جفت بیست‌ویکم) با وجود آنکه ممکن است گاه به تولد نوزاد منجر شوند، اما در برخی موارد، سقط را نیز در پی دارند.
- ناهنجاری‌های مونوزومی (مانند سندرم ترنر) یا تریزومی‌های دیگر نیز نقش اساسی در از دست رفتن زودهنگام بارداری دارند.
۲. عوامل هورمونی و مشکلات غدد
بدن زن برای ادامه بارداری، سیستم هورمونی پیچیده‌ای را به کار می‌گیرد. اگر بنا به هر دلیلی هورمون‌ها در حد کافی نباشند یا نظم آن‌ها به هم بخورد، احتمال سقط افزایش می‌یابد. هورمون پروژسترون که از جفت و تخمدان‌ها ترشح می‌شود، یکی از کلیدی‌ترین موارد در حفظ بارداری اولیه است.
چند نمونه از اختلالات هورمونی موثر در سقط:
- کم‌کاری یا پرکاری تیروئید: هر دو وضعیت می‌تواند تعادل هورمون‌های لازم برای نگه‌داشتن جنین را بر هم بزند و به از دست رفتن بارداری بینجامد.
- کمبود پروژسترون: شرایطی که تخمدان‌ها و جفت نتوانند این هورمون را به اندازه کافی بسازند، احتمال سقط در ماه‌های نخست را بیشتر می‌کند.
- دیابت کنترل‌نشده: بالا بودن مداوم سطح قند خون مادر در ابتدای بارداری، می‌تواند بر رشد جنین اثر بگذارد.
مقاله مرتبط: اقدامات لازم برای باردارشدن
۳. مشکلات رحم و دهانه رحم
برخی زنان ممکن است دچار ناهنجاری‌های ساختاری رحم باشند؛ برای نمونه رحم دوشاخه، رحم سپتوم‌دار، پولیپ یا فیبروم‌های بزرگ از جمله مواردی هستند که منجر به اختلال در جایگزینی جنین و رشد او می‌شوند.
اگر دهانه رحم قدرت کافی نداشته باشد و پیش از موعد باز شود، احتمال سقط جنین بالا می‌رود. به این پدیده «ناتوانی دهانه رحم» می‌گویند. در بعضی موارد، پزشک می‌تواند با دوختن دهانه رحم (عمل سرکلاژ) همزمان با توصیه‌های ویژه، از سقط در ماه‌های میانی جلوگیری کند.
۴. عفونت‌های باکتریایی، ویروسی و انگلی
عفونت‌های مادر می‌توانند از طریق رحم به جنین سرایت کرده و رشد او را متوقف کنند. انواع باکتری‌ها (مانند کلامیدیا، سفلیس، برخی عفونت‌های ادراری یا تناسلی)، ویروس‌هایی مثل سرخجه، سیتومگالوویروس و انگل‌هایی چون توکسوپلاسموز (موجود در مدفوع گربه آلوده و گوشت نیمه‌پخته) برای بارداری مضر هستند.
باید توجه داشت که برخی از این عفونت‌ها در بدن مادر شاید نشانه‌های خیلی شدیدی ایجاد نکنند؛ ولی امکان دارد جنین را با مشکل مواجه کنند. برای همین، مراجعه‌ی منظم به متخصص زنان جهت بررسی و غربالگری عفونت‌ها بسیار مهم است.
۵. سن مادر
بالا رفتن سن یکی از عوامل شناخته‌شده در احتمال سقط جنین است. تحقیقات آماری نشان می‌دهد احتمال ناهنجاری‌های کروموزومی در تخمک زنان مسن‌تر بیشتر است. معمولاً بهترین سن بارداری را بین بیست تا سی‌وپنج سال عنوان می‌کنند.
بعد از سی‌وپنج سالگی، کیفیت تخمک‌ها افت می‌کند و ریسک سقط جنین درمیانه‌ی بارداری بالاتر می‌رود. البته به این معنا نیست که زنان بالای چهل سال لزوماً سقط خواهند داشت. اما باید بدانند ریسک بارداری پرخطر افزایش می‌یابد و نیازمند پایش منظم هستند.
۶. بیماری‌های مزمن در مادر
بیماری‌های خودایمنی مانند لوپوس، سندرم آنتی‌فسفولیپید و برخی روماتیسم‌ها، به دلیل اختلال در سیستم ایمنی، مانعی برای ادامه رشد سالم جنین ایجاد می‌کنند. همچنین نارسایی کلیه یا بیماری‌های قلبی مادرزادی، فشار خون بالا یا دیابت کنترل‌نشده از دیگر مواردی هستند که درصد سقط را بیشتر می‌کنند.
در سندرم آنتی‌فسفولیپید، بدن آنتی‌بادی‌هایی می‌سازد که موجب لخته شدن غیرطبیعی خون در جفت می‌شود و تغذیه جنین مختل می‌گردد. این سندرم می‌تواند علت سقط مکرر باشد و جهت مدیریت، نیاز است مادر زیر نظر فوق‌تخصص زنان و گاهی متخصص روماتولوژی قرار گیرد.
۷. سبک زندگی نامناسب
انتخاب‌های روزمره‌ی ناسالم بر سلامت مادر و جنین اثر دارد؛ برای مثال:
- دود سیگار: مصرف تنباکو یا قرار گرفتن در معرض دود آن، موجب کاهش جریان خون به رحم شده و اکسیژن‌رسانی به جنین را مختل می‌کند. این عامل، از علل مهم سقط به‌شمار می‌رود.
- الکل: الکل از جفت عبور می‌کند و می‌تواند آسیب‌های جدی بر رشد دستگاه عصبی و اندام‌های جنین وارد کند. در برخی موارد، سقط شکل می‌گیرد.
- مواد مخدر: استعمال مواد مخدر (مانند کوکائین، آمفتامین) منجر به اختلالات جفت یا مشکلات شدید رشد جنین می‌گردد.
- چاقی و اضافه‌وزن: چاقی با مقاوم شدن بدن نسبت به انسولین، کمبود اکسیژن‌رسانی، اختلالات التهابی و هورمونی همراه است و ریسک سقط را بالا می‌برد.
۸. مصرف برخی داروها
در دوران بارداری، پزشکان سفارش می‌کنند از داروهای غیر ضروری پرهیز شود. برخی داروها می‌توانند به شکل مستقیم یا غیرمستقیم منجر به مشکلات بارداری شده و حتی سقط را رقم بزنند. برای نمونه داروهای ضد جوش حاوی ترکیبات خاصی از رتینوئید، بعضی مسکن‌ها یا داروهای ضدافسردگی و ضدصرع می‌توانند خطرناک باشند.
روی بسته‌بندی بیشتر این داروها هشدار استفاده در دوران بارداری قید شده است. به همین دلیل، بهتر است زنان پیش از بارداری یا به محض اطلاع از بارداری، حتماً مصرف هر دارویی را با متخصص زنان هماهنگ کنند.
۹. سقط مکرر
برخی خانم‌ها دست‌کم دو یا سه مرتبه سقط متوالی دارند. این وضعیت را اصطلاحاً «سقط مکرر» می‌گویند. در چنین شرایطی، ممکن است موارد زیر نقش داشته باشند:
- ناهنجاری کروموزومی والدین که قابل انتقال به جنین است.
- سندرم‌های خود ایمنی مانند سندرم آنتی‌فسفولیپید.
- اختلالاتی در رحم، مانند سپتوم (تیغه داخل رحم)، دیواره‌های غیر عادی، فیبروم‌های بزرگ.
- نارسایی دهانه رحم و شل شدن آن در دوره‌ی رشد جنین.
- اختلالات انعقاد خون و نقص در فاکتورهای ضدلختگی.
عموماً در موارد سقط مکرر، مادر و پدر تحت مشاوره ژنتیکی و بررسی‌های تخصصی قرار می‌گیرند تا علت اصلی پیدا شود. گاهی درمان‌های هورمونی، دوختن دهانه رحم یا مراقبت‌های ویژه در بارداری بعدی پیشنهاد می‌گردد.
۱۰. مسائل عاطفی و استرس
گرچه استرس به‌تنهایی دلیل قطعی برای سقط به‌شمار نمی‌آید، اما فشارهای روانی شدید یا مزمن می‌تواند سلامت عمومی مادر را تضعیف کند. استرس مداوم بر هورمون‌های بدن اثر منفی می‌گذارد، دستگاه ایمنی را درگیر می‌کند و ممکن است مادر را دچار افزایش ضربان قلب، تپش‌های نامنظم و مشکلاتی در خون‌رسانی کند.
سلول تخمِ بارورشده برای رشد خوب، نیازمند محیطی آرام و سرشار از تغذیه‌ی سالم است. استرس طولانی می‌تواند زمینه‌ساز عوارضی شود که به سقط می‌انجامد.
راهکارهایی همچون گفت‌وگو با اطرافیان نزدیک، مشاوره با متخصص روان‌شناس، استراحت کافی، فعالیت‌های بدنی ملایم و تغذیه بهینه تا حدی تنش را مهار می‌کند.
چگونگی تشخیص سقط
متخصص زنان در صورت مشکوک شدن به سقط، معمولاً از سونوگرافی و بررسی سطح هورمون بتا (hCG) استفاده می‌کند. کاهش ناگهانی این هورمون و نبود علائم حیاتی در سونوگرافی می‌تواند بیانگر سقط باشد. گاهی رحم همه‌ی بافت جنین را دفع می‌کند و نیازی به اقدام بیشتر نیست. در برخی موارد، بخشی از بافت در داخل رحم باقی می‌ماند و پزشک با روش‌هایی برای تخلیه آن کمک می‌کند. این روش‌ها شامل «اتساع و کورتاژ» یا «اتساع و تخلیه» هستند.
اگر دهانه رحم باز نشده باشد ولی علائمی مانند خونریزی یا درد زیرشکم وجود داشته باشد، برخی استراحت‌ها، کنترل شرایط، و بررسی مجدد احتمال کمک به ادامه بارداری را فراهم می‌کند. ولی در صورت باز شدن دهانه رحم و کم‌بودن ضربان قلب جنین یا از بین رفتنش، اغلب نمی‌توان مانع رخداد سقط شد.
علائم احتمالی سقط
علامت بارز سقط، خونریزی واژینال است که می‌تواند از لکه‌بینی خفیف تا خونریزی شدید باشد. نشانه‌های دیگر عبارت‌اند از:
- درد در بخش زیر شکم یا کمر به شکل انقباضی
- عبور لخته خون یا بافت از واژن
- کاهش ناگهانی نشانه‌های بارداری (مانند کم شدن حالت تهوع و حساسیت پستان)
البته خونریزی مختصر در ماه اول بارداری همیشه به معنای سقط نیست؛ گاهی ناشی از لانه‌گزینی جنین یا عوامل دیگر است. ولی بهتر است هر نوع لکه‌بینی جدی گرفته شود و زن باردار تحت معاینه متخصص قرار گیرد.
چرا احتمال سقط در سه ماهه اول بیشتر است؟
در سه ماهه اول، شکل‌گیری قلب، مغز و اندام‌ها آغاز می‌شود و جنین هنوز بسیار آسیب‌پذیر است. هر مشکلی در اتصال کروموزوم‌ها یا اختلال هورمونی طی این زمان می‌تواند به سرعت روند رشد را متوقف کند؛ بنابراین سقط در دوازده هفته نخست از شایع‌ترین اتفاقات ناخوشایند است. البته در سه ماهه دوم و سوم نیز سقط ممکن است روی دهد، اما اغلب علل دیگری نظیر عفونت‌های شدید، نارسایی دهانه رحم یا مشکلات جفتی دارد.
توصیه‌های ضروری برای پیشگیری از سقط جنین
در ادامه ضروری می دانیم تا توصیه های زیر را انجام دهیم، که تا جای ممکن بتوان از سقط جنین پیشگیری کرد:
۱. مراجعه منظم به پزشک: خانم‌های باردار بهتر است تحت‌نظر متخصص زنان باشند و معاینات معمول را انجام دهند. آزمایش‌ها و سونوگرافی‌های دوره‌ای همراه مشاوره برای غربالگری بیماری‌های مادرزادی اهمیت دارد.
۲. مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای: اگر مادر با بیماری‌هایی چون تیروئید، دیابت یا لوپوس درگیر است، باید قبل و در خلال بارداری زیر نظر پزشک مربوط باشد تا این بیماری‌ها کنترل شوند.
۳. محدودکردن دخانیات و الکل: سیگار، قلیان، الکل و مواد مخدر ریسک سقط جنین را بالا می‌برند. بهتر است خانم‌های باردار از قرارگرفتن در معرض دود سیگار دیگران هم پرهیز کنند.
- تغذیه‌ی سالم: کمبود مواد مغذی می‌تواند برای رشد جنین خطر‌آفرین باشد. میوه‌ها، سبزی‌ها، غلات سبوس‌دار و پروتئین کافی از نکات مهم تغذیه‌ی بارداری هستند. مشورت با متخصص تغذیه می‌تواند برنامه غذایی بهتری در اختیار مادر قرار دهد.
- پرهیز از داروهای خطرساز: بعضی داروها مانند رتینوئیدهای قوی، داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی در دوزهای بالا یا برخی داروهای ضدافسردگی ممکن است مشکل‌زا باشند. حتماً پیش از مصرف هر دارویی در دوران بارداری، مشورت با متخصص زنان ضروری است.
- مراقبت از بهداشت و پیشگیری از عفونت: شستن مکرر دست، پخت کامل گوشت، پرهیز از مصرف لبنیات غیرپاستوریزه یا تخم‌مرغ خام و دوری از مکان‌های آلوده به ویروس‌ها یا باکتری‌های خطرناک، باعث کاهش احتمال عفونت می‌شود.
- آرامش روانی: فشارها و اضطراب زیاد در این دوران، سلامت مادر را ضعیف کرده و ممکن است او را مستعد عوارض بارداری کند. انجام فعالیت‌هایی سبک مثل پیاده‌روی ملایم یا تنفس عمیق در مدیریت تنش مؤثر است.
- رعایت تناسب وزن: اضافه‌وزن زیاد، ریسک اختلالات هورمونی و مقاومت به انسولین را بیشتر می‌کند. خانم‌ها اگر اضافه‌وزن قابل‌توجه داشته باشند، بهتر است پیش از اقدام به بارداری، وزن خود را مدیریت کنند.
- پیگیری سقط مکرر: در صورتی که زنی بیش از دو یا سه بار متوالی سقط داشته باشد، لازم است آزمایش‌های ژنتیکی یا بررسی بدن از نظر اختلالات رحم و دهانه آن انجام گیرد. تشخیص زودهنگام مشکلات می‌تواند از تکرار این رویداد دردناک جلوگیری کند.
نگاه ویژه به مراقبت‌های پس از سقط
سقط، افزون بر اثر مستقیم جسمی، بار روحی هم دارد. در برخی موارد، خونریزی و درد تا چند روز ادامه می‌یابد و گاهی نیاز به دارو یا تخلیه بقایای بارداری به شکل جراحی احساس می‌شود. نشانه‌های عفونت و خونریزی شدید نباید نادیده گرفته شوند. اگر خانمی پس از سقط تب، لرز یا درد شکمی مستمر داشته باشد، مراجعه به متخصص ضروری خواهد بود.
از نظر احساسی نیز بهتر است خانم گرفتار احساس گناه نشود. بسیاری از سقط‌ها ارتباطی با کار یا رفتار آگاهانه مادر ندارند. مراقبت روانی بعدها کمک می‌کند مادر برای بارداری آینده شرایط بهتر داشته باشد. زوج‌ها می‌توانند درباره فاصله زمانی مناسب بعدی جهت بارداری تصمیم بگیرند. غالباً پزشکان توصیه می‌کنند یکی دو چرخه قاعدگی بگذرد، تا بدن تنظیم خود را بازیابد و از نظر عاطفی نیز شرایط مهیاتر شود.
نکاتی برای بارداری‌های بعد از سقط
اگر تجربه یک سقط جنین را دارید حتما به نکات زیر توجه کنید:
- مصرف مکمل‌ها و ویتامین‌ها طبق تجویز متخصص، به تغذیه بهتر کمک می‌کند و قوای مادر را تقویت می‌نماید.
- به کار بستن مراقبت‌های بیشتر: خانم‌هایی که سقط داشته‌اند، در بارداری بعدی اغلب حساس‌تر هستند. برنامه‌هایی مانند انجام منظم آزمایش خون، پیگیری سونوگرافی و توجه به حرکت و رشد جنین بسیار مهم خواهد بود.
- پرهیز از خود درمانی: در صورت مواجهه با هر گونه خونریزی غیرمعمول یا درد خاص، مراجعه به متخصص تنها روش درست است.
کلام آخر
سقط جنین اتفاقی است که اغلب در سه ماهه اول بارداری مشاهده می‌شود. علت‌های مهم شامل مشکلات کروموزومی، عوامل هورمونی، عفونت‌ها، نارسایی دهانه رحم، سن بالای مادر، بیماری‌های مزمن یا سبک زندگی و مصرف برخی داروهای زیان‌آور است. بررسی دوره‌ای سلامت مادر پیش از بارداری و در حین آن، به شناسایی مؤلفه‌های خطر کمک می‌کند.
از دید احساسی، سقط می‌تواند رنج‌آور باشد؛ اما دانستن اینکه در بسیاری از موارد پیشگیری قطعی شدنی نیست، یا شاید ناهنجاری ژنتیکی و رشد نامعمول جنین علت اصلی باشد، بار منفی را اندکی کم می‌کند. مادرانی که سقط را پشت سر می‌گذارند، اغلب در حاملگی‌های بعدی موفق خواهند بود، به‌شرطی که بیماری‌های خود را مدیریت کنند و توصیه‌های متخصص زنان را به‌خوبی دنبال نمایند.
توصیه می‌شود خانم‌ها پیش از تصمیم به بارداری، مراقب سبک زندگی باشند و از مصرف دخانیات و مشروبات الکلی پرهیز کنند. مدیریت استرس و برخورداری از برنامه‌ی غذایی سالم هم برای سلامتی خودشان سود دارد و هم برای جلوگیری از بسیاری آسیب‌ها به جنین آینده مفید خواهد بود.